Uluslararası Kâtip Çelebi Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 26-28 Mart 2015, İzmir

Osmanlı İmparatorluğu’nun önemli çalkantılar yaşadığı XVII. yüzyılın ilk
yarısı aynı zamanda Kâtip Çelebi’nin çok yönlü eserlerini ortaya koyacağı bir
döneme de işaret etmektedir. Aynı dönem Avrupalılar için, Rönesans ve Reform
hareketleriyle modern bir bakış açısı ve anlayışla yeniden doğuşlarını simgeleyen,
anakaraları dışında bulunan dünyaya yönelik politikalarını değiştirdikleri bir
dönemin başlangıcını ifade ederken; Osmanlı Devleti açısından sonuçsuz savaşlar,
iç karışıklıklar, taht mücadeleleri, dinî gruplar arasındaki çekişmeler, hülasa, devlet
düzenini sarsacak nitelikteki gelişmelerin her geçen gün derinleştiği bir süreç olarak
tezahür ediyordu. Devletin yeniden intizama ve eski kudretine kavuşturulması
çabaları Osmanlı ileri gelenlerinin kafalarını yorarken, Kâtip Çelebi de kaleme aldığı
bazı eserlerinde bunlarla ilgili fikirlerine yer vererek ilgililere ışık tutmaya çalışmıştır.
1609 yılının Şubat ayında İstanbul’da dünyaya gelen Mustafa, namıdiğer Hacı
Halife veya Kâtip Çelebi, babasının devlet kademelerindeki farklı vazifeleri
sayesinde birçok çağdaşına nazaran oldukça ayrıcalıklı bir ortamda yetişme şansına
sahip oldu. Henüz beş yaşındayken aldığı ilk dinî eğitimini, Osmanlı mali yapısı
içerisinde farklı şekillerde devam ettirmesiyle sonuçlandırdı. Anadolu Muhasebeciliği
Kalemi’ne çırak olarak girmesiyle çeşitli hesap usullerinin yanı sıra siyâkat ve
erkam gibi yazı türlerini öğrendi. Kısa süre sonra katıldığı Abaza İsyanı’nın
bastırılmasında ve Bağdat Seferleri’nde kayda değer tecrübeler edindi. Bu ilk
seferlerin ardından daha başka sefer ve muhasaralarda da yer alan Kâtip Çelebi, son
olarak 1635 yılında katıldığı Revan Seferi’nin ardından ömrünün geri kalan kısmını
ilmi çalışmalara vakfetti. Henüz genç yaşta parasının kayda değer kısmını kitaplara
ayırarak daha fazla ilgi duyduğu tarih, tabakat ve vefeyât türü eserlerin büyük bir
bölümünü okudu. Devrinin önde gelen âlimlerinden dersler almaya devam ettiği
gibi bir süre sonra kendisi de ders vermeye başladı. Hayatının son günlerine doğru
çeşitli konularda eserler telif etmiş, ancak kısa ömrü 1657 yılında son bulmuştu.
Sadece çağı değil sonraki devirler için de saygı ve övgüyle anılan bir isim olan
Kâtip Çelebi’nin 48 yıllık hayatına sığdırdığı eserleri yalnızca yaşadığı coğrafyayı
değil Batı ülkelerini de etkilemiştir. Günümüzde birçok eseri yabancı dillere
çevrilmiş olan bu büyük ilim adamı ve çalışmaları hakkında yapılan araştırmalar hâlâ
süregitmektedir. Ağırlıklı olarak tarih ve coğrafya alanlarında eserler vücuda
getirmekle birlikte farklı konularda da çalışmalar ortaya koymuştur. Devrinin çok
okuyup yazan entelektüelleri arasında gösterilen Kâtip Çelebi’nin tarih, coğrafya,
astronomi, fıkıh, matematik ve tıp ilimlerine ilgi duyduğu, şahsi kütüphanesinde
binlerce kitap bulunduğu rivayet edilir. Okumakla aynı ölçüde, bilgiyi kitaba dökme
noktasında da hünerlerini gösteren Çelebi’nin yirmiden fazla eseri bulunmaktadır.
Bunlardan başlıcaları; Keşfü’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn, Süllemü’l-Vüsûl ilâ
Tabakâti’l-Fuhûl, Fezleketü Akvâli’l-Ahyâr fî İlmi’t-Tarih ve’l-Ahbar, Takvimü’t- Tevârih,
Müntehâb-ı Bahriyye-i Pirî Reîs bin el-Hâc Mehmed Reîs hemşîrezâde-i Kemal Reîs,
Cihânnümâ, Düstûrü’l- ‘Amel li-ıslâhi’l-Halel, Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l-Bihâr, Mîzânü’l-
Hakk fî İhtiyari’l-Ehakk, Tuhfetü’l-Ahyâr fi’-Hikem ve’l-Emsâl ve’l-Eş‘âr ile Levâmiu’nNûr fî Zulümât-ı Atlas Minor, Mülûk-i Küffâr Tarihi ile Tarih-i Kostantiniyye ile Kayâsıra
(Revnaku’s-Saltana) gibi tercüme eserlerdir.
Elinizdeki kitap İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler
Fakültesi ile Kâtip Çelebi Uygulama ve Araştırma Merkezi tarafından 26-28 Mart
2015 tarihleri arasında İzmir’de düzenlenen Uluslararası Kâtip Çelebi Araştırmaları
Sempozyumu’na sunulan bildiri metinlerinden oluşmaktadır. Osmanlı bilim ve fikir
dünyasının en seçkin simalarından biri olarak, adının ölümsüzleştirilmesi amacıyla
2010 yılında İzmir’de kurulan bir üniversiteye verilmesi, çatısı altında bulunan bilim
insanlarına ayrı bir sorumluluk yüklemiştir. Bu münasebetle, bünyesinde barındırdığı
Kâtip Çelebi Uygulama ve Araştırma Merkezi’nin öncülüğünde Kâtip Çelebi
ile ilgili araştırma ve çalışmalara yeni bir yön vermek ve başlangıç olarak konunun
uzmanlarını bir araya getirecek bir toplantı organize etmek üzere yola çıkılarak 26-
28 Mart 2015 tarihleri arasında düzenlenen sempozyum, başarıyla gerçekleştirilmiştir.
Böylece akademik mahiyette ve uluslararası düzeyde gerçekleştirilen
toplantıda altı ülkeden onlarca bilim insanı bir araya gelmiştir. Tematik konular
çerçevesinde üç gün süren sempozyum boyunca her biri Kâtip Çelebi’nin farklı
çalışma alanlarını ve yönlerini derinlemesine irdeleyen ve alana yeni bakış açıları
getiren kıymetli bildiriler sunulmuştur.
Bu yayının amacı; Kâtip Çelebi’nin eserleri ve düşünce dünyası üzerine farklı
disiplinlerden bir araya gelen bilim insanlarının ortaya koyduğu çalışmaların sadece
akademik camianın değil, ayrıca konuya ilgi duyanların da faydalanabileceği bir
başvuru kitabı olarak bilim dünyasına kazandırılmasıdır. Bu bakımdan program
çerçevesinde Kâtip Çelebi’nin Düşünce Dünyası, Çelebiler Çağı, Cihannümâ, Sosyal ve
Ekonomik Hayat, Kâtip Çelebi ve Eserleri, Denizcilik Tarihi ve Kartografya ve Osmanlı ve
Avrupa Coğrafyası gibi tematik konulara göre sunulan bildiriler, kitapta üç bölüm
halinde düzenlenmiştir. İlk bölüm temel olarak sadece Kâtip Çelebi’nin değil
döneminin siyaset, coğrafya ve din algısını inceleyen yazılardan oluşmaktadır. Bu
anlamda Kâtip Çelebi’nin metafizik ve bilgi üretimi arasında kurduğu ilişki,
dönemin önemli siyasî ve dinî gruplarından olan Kadızadelilere bakışı ve 17. yüzyıl
Osmanlı siyasî düşüncesinin erken modern döneme ilişkin tartışmalarla olan
bağlantısı özel olarak irdelenmiştir. Kâtip Çelebi’nin eserlerinin incelenmesine
dayanan ikinci bölümde, bunların o dönemde algılanış şekilleri ve eserlerinde
faydalandığı Avrupa kaynakları tartışılmıştır. Ayrıca bu bölümde Kâtip Çelebi’ye
atfedilen eserlerin ona aidiyeti üzerine mevcut tarih yazımına yeni yaklaşımlar
getirilmesi gerektiği ortaya konmuştur. Üçüncü bölüm ise Kâtip Çelebi’nin
eserlerindeki Osmanlı ve günümüz Avrupa sınırları üzerine ürettiği bilgileri ele
almaktadır. Bu kısım, Kâtip Çelebi’nin coğrafyacılığı ve Türk coğrafya tarihindeki
yerinin yanısıra Avrupa, Balkanlar, Anadolu, Akdeniz ve Karadeniz’in bir 17. yüzyıl
Osmanlı entelektüeli tarafından nasıl algılandığı konusu üzerine yoğunlaşmıştır.